Ιωάννα Μπακιρτζή - Μπαμπέτα: Είμαι Σκέτο Παιδί!

Από πολύ μικρή ηλικία, τα παιδιά καλούνται να προσαρμοστούν στον κόσμο των μεγάλων και να αναπτύξουν τη δική τους προσωπικότητα, πολλές φορές χωρίς την απαραίτητη καθοδήγηση. Όλοι μας, ενώ έχουμε περάσει από αυτό το στάδιο σαν παιδιά, μεγαλώνοντας έχουμε την τάση να το ξεχνάμε.

Αυτό ενίοτε οδηγεί το οικογενειακό περιβάλλον στο να κρίνει το παιδί δυσανάλογα σε σχέση τόσο με την ηλικία του όσο και με τις περιστάσεις, είτε θέτοντάς το απότομα απέναντι στις υποτιθέμενες υποχρεώσεις του, είτε απαλλάσσοντάς το από αυτές με τρόπο υποτιμητικό για το παιδί – περνάει δηλαδή με πολύ μεγάλη ευκολία, και κάπως άσκεφτα, από το ‘Είσαι μεγάλος πια!’ στο ‘Ακόμα δε βγήκες απ’ τ’ αυγό!’, για παράδειγμα. Πρόκειται για έναν λάθος χειρισμό στον οποίο καταφεύγουν συχνά οι γονείς με αποτέλεσμα να δημιουργείται σύγχυση στο παιδί σχετικά με τη θέση του στο κοινωνικό σύνολο στη συγκεκριμένη φάση της ζωής του.

Αυτό το θέμα πραγματεύεται το βιβλίο ‘Είμαι σκέτο παιδί!’ που έγραψε με ζωντάνια και ευστοχία η Ιωάννα Μπαμπέτα και εικονογράφησε με χιούμορ και τρυφερότητα η Λίλα Καλογερή. Μέσα από μια σειρά χαρακτηριστικών περιστατικών, ο μικρός πρωταγωνιστής περιγράφει πώς οι δικοί του άλλοτε του φέρονται σα να είναι μεγάλος και άλλοτε δεν παραλείπουν να του υπενθυμίσουν ότι είναι ακόμα πολύ μικρός. Εκείνος λοιπόν νιώθει σαν κυριολεκτικά να μεγαλώνει και να μικραίνει εκ περιτροπής, σα να αυξομειώνεται σε μέγεθος, σε μια ενστικτώδικη προσπάθεια να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις που απορρέουν κάθε φορά από τον χαρακτηρισμό που του αποδίδεται.

Αν χτυπήσει και βάλει τα κλάματα, του λένε ότι δεν πρέπει να το κάνει, γιατί ‘είναι μεγάλος πια’. Παρασυρμένος λοιπόν απ’ αυτή τη διαπίστωση, αποφασίζει να βγει μόνος του έξω να παίξει, ωστόσο δεν τον αφήνουν γιατί ‘ακόμα είναι μικρός’. Ο αντικειμενικά μικρός αφηγητής παραπαίει ανάμεσα στις δύο ‘ιδιότητες’ χωρίς να μπορεί να ξεκαθαρίσει ποια του αντιστοιχεί, αφού το οικογενειακό περιβάλλον πολύ εύκολα τον χαρακτηρίζει κάθε φορά ‘μικρό’ ή ‘μεγάλο’, χωρίς όμως να κρίνει απαραίτητο να του εξηγήσει τι είναι αυτό που τον εντάσσει στη μία ή την άλλη κατηγορία – και, σε τελική ανάλυση, γιατί πρέπει σώνει και καλά να τον συνοδεύει πάντα ένας ανάλογος χαρακτηρισμός.

Εκείνος πάλι από την πλευρά του, ενώ κολακεύεται και χαίρεται στη σκέψη ότι έχει μεγαλώσει, κάποιες φορές βλέπει ότι είναι δύσκολο να τα βγάλει πέρα μόνος του, όπως όταν, για παράδειγμα, χάνεται στην παραλία και δεν μπορεί να βρει τους γονείς του μέσα στον κόσμο. Σιγά σιγά καταλαβαίνει ότι μπορεί για ορισμένα πράγματα να έχει ήδη αποκτήσει αυτάρκεια και ανεξαρτησία, ωστόσο μέχρι να είναι σε θέση να διαχειρίζεται μόνος του τον εαυτό του, για κάποιες δραστηριότητες καλό είναι να έχει έναν μεγάλο δίπλα του. Αυτός ο διαχωρισμός είναι απαραίτητος έτσι ώστε να είναι ξεκάθαρο τόσο για το παιδί όσο και το οικογενειακό του περιβάλλον το τι ισχύει σε κάθε περίπτωση.

Το παιδί, με το να φοράει την ‘ταμπέλα’ του μεγάλου και να αισθάνεται πως έχει ‘ψηλώσει’ χάρις σ’ αυτήν, δε γίνεται αυτόματα και μεγάλο στην κυριολεξία. Ό,τι κι αν του λένε οι άλλοι γύρω του – γονείς, γιαγιάδες, κλπ. – εκείνο ουσιαστικά είναι ένα ‘σκέτο’ παιδί – ούτε μεγάλο, ούτε μικρό, που χαίρεται την παιδική του ηλικία, την ξενοιασιά και το παιχνίδι, και δεν είναι ανάγκη ούτε να βιαστεί να μεγαλώσει ούτε να επωμιστεί χωρίς λόγο ευθύνες και υποχρεώσεις που θα έρθουν έτσι κι αλλιώς, με τη μία ή την άλλη μορφή, όταν θα μεγαλώσει πραγματικά και θα μπει στον  κόσμο των ενηλίκων.

Η ματιά της Ιωάννας Μπαμπέτα είναι καίρια και επικεντρώνεται στα βασικά σημεία αυτού του θέματος, το οποίο αναπτύσσεται σε πρώτο πρόσωπο, από την πλευρά του παιδιού. Οι εκφράσεις και το ύφος της χαρακτηρίζονται από λιτότητα και φρεσκάδα, καθώς και τον αυθορμητισμό και την αυθεντικότητα που θα είχε όντως η αφήγηση ενός παιδιού. Τόσο η λογοτεχνική όσο και η εκπαιδευτική πτυχή ενός βιβλίου με θεματολογία αυτού του είδους παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο, έτσι ώστε η ιστορία του και να διαβάζεται ευχάριστα αλλά και να περνάει τα μηνύματά της στους αποδέκτες της – γονείς και παιδιά.

Το βιβλίο περιλαμβάνει και μία μικρή ενότητα στο τέλος με ευχάριστες δραστηριότητες που θα βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σε βάθος τα νοήματα της ιστορίας, σε σχέση και με τις δικές του ανάλογες εμπειρίες.

Δημοσιεύτηκε στο DIASTIXO τον Αύγουστο του 2017
http://diastixo.gr/kritikes/paidika/7470-eimai-sketo-paidi

Μαρία Σκιαδαρέση: Γιλάν, Η Πριγκίπισσα Των Φιδιών

Τα παραμύθια κλείνουν μέσα τους τη σοφία των λαών τους, και μιλούν με συμβολισμούς και αλληγορίες για καταστάσεις, έννοιες και συμπεριφορές που απασχολούν τους ανθρώπους διαχρονικά. Μέσα από το φανταστικό και πολλές φορές σουρεαλιστικό στοιχείο, θίγονται και αναλύονται θέματα καίρια και με ιδιαίτερη σημασία, με τρόπο απλό, αυθόρμητο και βαθιά συναισθηματικό. Στα παραμύθια, οι άνθρωποι επικοινωνούν με τα ζώα, με τη φύση, και κινούνται σε ένα σύμπαν που ισορροπεί ανάμεσα στη φαντασία και στην πραγματικότητα.

Οι λαοί της Ανατολής έχουν μεγάλη παράδοση στον τομέα των παραμυθιών, ξεκινώντας από αιώνες πίσω, με πιο γνωστά εκείνα που αποτελούν τις περίφημες ‘Χίλιες και μία νύχτες’. Είναι ωστόσο και άλλα πολλά, εξίσου γοητευτικά και συναρπαστικά, από διάφορες χώρες της Μέσης Ανατολής, που έχουν πολλά να πουν στον σύγχρονο κόσμο. Οι λαοί αυτοί, καθώς πάντα υπέφεραν από άσχημη χρήση εξουσίας σε διάφορες μορφές, αναφέρονται συχνά με τις ιστορίες τους σ’ αυτό το θέμα, με την αλληγορία να λέει πολλά περισσότερα απ’ όσα μια απλή ιστορική καταγραφή.

Ξεκινώντας από έναν τέτοιο μύθο, η Μαρία Σκιαδαρέση, διακεκριμένη αρχαιολόγος, ιστορικός και συγγραφέας με μεγάλη λογοτεχνική και δοκιμιακή δραστηριότητα στο ενεργητικό της, πλάθει ένα ονειρικό, μαγευτικό παραμύθι, πιστή στο πνεύμα των ιστοριών της συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής, εμπλουτίζοντάς το και με άλλα στοιχεία που συμβάλλουν στην περίτεχνα αλλά και συνάμα τόσο λιτά δομημένη αφήγησή της. Με γραφή ποιητική, που δημιουργεί εικόνες ολοζώντανες, αντλεί την έμπνευσή της από το μύθο της Σαχμαράν, της βασίλισσας των φιδιών.

Ο μύθος της Σαχμαράν προέρχεται από τις ευρύτερες περιοχές της νότιας, κεντρικής και ανατολικής Ανατολίας. Η Σαχμαράν είναι ένα πλάσμα – γυναίκα από τη μέση και πάνω και φίδι από τη μέση και κάτω – που, σύμφωνα με τη μυθολογία των λαών της Ανατολής, διακρίνεται από μεγάλη σοφία και εξυπνάδα. Όταν πεθαίνει, το πνεύμα της περνάει στην κόρη της. Στο παραμύθι της Μαρίας Σκιαδαρέση, η Σαχμαράν κρατάει έναν δεύτερο ρόλο, ωστόσο είναι ένας χαρακτήρας ο οποίος, στο πιο κομβικό και κρίσιμο σημείο της ιστορίας, θα έχει δράση καθοριστική.

Πρωταγωνίστρια εδώ είναι η κόρη της Σαχμαράν, η Γιλάν, πριγκίπισσα των φιδιών. Γοητευμένη από την ηρωική πράξη του Κεμ, ενός βοσκού που την έσωσε μια μέρα στο ποτάμι, η Γιλάν τον ερωτεύεται και προς στιγμήν αδυνατεί να διακρίνει την αληθινή του φύση, που δεν είναι ούτε τόσο ευγενική ούτε τόσο ανιδιοτελής όσο φαίνεται. Παράλληλα, αποπαίρνει τον Κουρτ, τον πρίγκιπα των λύκων, ο οποίος παρά την κάπως ασμίλευτη συμπεριφορά του, έχει μια χρυσή, καθαρή καρδιά.

Οι ήρωες ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους: η χώρα των φιδιών, η χώρα των λύκων, η χώρα των ανθρώπων, η χώρα των πιθήκων, η χώρα των απέραντων δασών, συνθέτουν έναν μυστηριώδη και ευφάνταστο χάρτη που παραπέμπει σε άλλες εποχές. Τα ονόματα των προσώπων κουβαλάνε τόσο την κυριολεκτική όσο και την συμβολική τους σημασία, σε σχέση με τον κάτοχό τους (για παράδειγμα, ‘Κεμ’ θα πει ‘κακός’, κάτι που εν μέρει χαρακτηρίζει και τον βοσκό που έχει αυτό το όνομα). Κάθε χώρα είναι και ένα βασίλειο, με τους δικούς του νόμους, τους δικούς του κανόνες. Παρ’ όλα αυτά, τα πλάσματα που κατοικούν σε κάθε ένα από αυτά έχουν βρει – στις περισσότερες περιπτώσεις, τουλάχιστον – τον τρόπο να συναλλάσσονται μεταξύ τους και να διατηρούν τις σχέσεις τους αρμονικές.

Μια αρμονία που δεν κρατάει βέβαια πολύ. Πάντα θα βρεθεί κάποιος συμφεροντολόγος, κάποιος ύπουλος υπονομευτής που για τους δικούς του λόγους θα επιχειρήσει να εκμεταλλευτεί τις καταστάσεις είτε για να ωφεληθεί ο ίδιος είτε για να εκδικηθεί κάποιον που θεωρεί ότι έβλαψε τα συμφέροντά του. Το παραμύθι, ωστόσο, με τις αλληγορίες του και τον μοναδικό τρόπο να δίνει λύσεις ακόμα και σε μη αναστρέψιμες καταστάσεις, οδηγεί τους ήρωες στην κάθαρση, δικαιώνοντας τους καλούς και τιμωρώντας τους κακούς.

Η δύναμη της εξουσίας και η σχετικότητα της δίκαιης ή άδικης άσκησής της αποτελούν τον πυρήνα αυτού του γοητευτικού παραμυθιού, αλλά είναι κι άλλα πολλά θέματα που έχουν τη θέση τους μέσα στην ιστορία.

Οι δύο κεντρικοί άξονες είναι η Γιλάν και ο Κουρτ, και οι δύο εκπρόσωποι κόσμων που σχετίζονται με πλάσματα παρεξηγημένα: τα φίδια και τους λύκους, που οι άνθρωποι συνήθως τα φοβούνται και τα θεωρούν ‘κακά’, αλλά στην πραγματικότητα διαθέτουν ιδιότητες και χαρακτηριστικά που μόνο με θαυμασμό και συμπάθεια μπορεί κανείς να δει: ευελιξία, δυνατότητα προσαρμογής, θεραπευτική δράση (τα φίδια), στοργή, αφοσίωση, πίστη (οι λύκοι).

Από την άλλη, αυτός που με τις πράξεις του προσπαθεί να κάνει ζημιά, ο Κεμ, είναι άνθρωπος, αλλά καθόλου τυχαία, ζει ανάμεσα στη χώρα των λύκων και τη χώρα των ανθρώπων. Κάτι που, σε πρώτο επίπεδο, μπορεί να μεταφράζεται σε ανεξαρτησία, στην ουσία όμως αντικατοπτρίζει την επιθυμία του να τα έχει καλά με όλους έτσι ώστε να δρα κάθε φορά ανάλογα με το τι τον συμφέρει περισσότερο.

Ένας τρίτος άξονας είναι ο Μεμρούτ, ο βασιλιάς της χώρας των ανθρώπων, χαρακτηριστικό παράδειγμα εξουσίας που άγεται και φέρεται, που δρα απερίσκεπτα και παρασύρεται τόσο εύκολα να πράξει κάτι κακό. Και πάλι δεν πρόκειται για τυχαία επιλογή – οι άνθρωποι γίνονται πολύ συχνά έρμαια καταστάσεων αλλά και άλλων ανθρώπων, και τους είναι απίστευτα δύσκολο να δουν μακροπρόθεσμα και να συνειδητοποιήσουν τις συνέπειες που μπορεί να έχουν οι πράξεις τους.

Ο Μεμρούτ καλείται να κάνει κάτι πολύ άσχημο, ακολουθώντας τη λάθος συμβουλή ενός πικρόχολου θεραπευτή που θέλει να εκδικηθεί τη Σαχμαράν. Αν και καταλαβαίνει ότι αυτό που σκοπεύει να κάνει δεν είναι σωστό ούτε δίκαιο, η επίγνωση αυτή δεν είναι αρκετή για να τον σταματήσει. Το κίνητρό του είναι πολύ σοβαρό, όμως ισχύει πάντα άραγε ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα; Η ανευθυνότητα που έδειξε και δεν είχε δεύτερες σκέψεις μπροστά σ’ αυτό το ηθικό δίλημμα και που δεν κάθισε να αναλογιστεί ποιος του υπέδειξε αυτή τη συγκεκριμένη οδό και γιατί, θα έχει τραγικές συνέπειες.

Εδώ όμως έρχεται το παραμυθικό στοιχείο να δώσει τη λύση, να αποκαταστήσει όλες τις αδικίες και να επαναφέρει την τάξη και την ηρεμία σε όλα τα εμπλεκόμενα βασίλεια. Μέσα από τους δυνατούς και ουσιαστικούς συμβολισμούς που κυριαρχούν, η κατάληξη της ιστορίας επιβραβεύει τους καλούς ήρωες με την ευνοϊκή τύχη που τους αξίζει ενώ επιφυλάσσει για τους κακούς την εξέλιξη που οι ίδιοι ουσιαστικά προκάλεσαν, θέλοντας να θέσουν σε εφαρμογή ύπουλες μηχανορραφίες. Μπορεί στη ζωή τα πράγματα να μην γίνονται ακριβώς όπως στη φαντασία των μύθων, ωστόσο τα παραμύθια έχουν να μας διδάξουν πολλά πράγματα και, κυρίως, να μας δείξουν ότι η καλοσύνη και η δικαιοσύνη κάπου, κάπως, με κάποιο τρόπο, κάποια στιγμή θα υπερισχύσουν.

Δημοσιεύτηκε στο DIASTIXO τον Ιούλιο του 2017
http://diastixo.gr/kritikes/efivika/7373-ilan